Een gelaagd begrip
De vraag stellen is gemakkelijker dan hem beantwoorden: wat is antisemitisme? Daar zijn inmiddels boekenkasten over volgeschreven. Heel beknopt kan gezegd worden dat het een gelaagd begrip is, dat dynamisch is en flexibel. Antisemitisme bestaat uit een verzameling van negatieve, stereotyperende opvattingen, beelden en handelingen over en tegenover Joden. Dat is in de loop van de geschiedenis, vanaf de oudheid, ontwikkeld en een onderdeel geworden van het Europese collectieve geheugen. Dat wordt overgedragen door grappen, liedjes, kinderboeken, tekeningen en spotprenten, via kleine opmerkingen die tussen neus en lippen door vallen. Dat zorgt ervoor dat negatieve beelden over Joden van generatie op generatie vrij geruisloos worden overgedragen. Op onverwachte momenten komen die vervolgens aan de oppervlakte.

Van allerlei anti-Joodse ideeën die nu voorkomen, is de historische oorsprong vaak goed aanwijsbaar. Het idee van de Jood als satansdienaar komt uit de late Oudheid. Het idee dat Joden geldbelust en onbetrouwbaar zijn in de handel, is ontstaan in de Middeleeuwen, terwijl het idee dat Joden een geheim complot hebben om de wereld te beheersen uit de negentiende eeuw stamt. Elk van die ideeën is de eeuwen door overgedragen, verder ontwikkeld en aangepast aan nieuwe omstandigheden. Steeds opnieuw zijn ze weer opgedoken.

Eenvoudig verklaringsmodel
Waarom duikt dat antisemitisme steeds opnieuw op? Een belangrijke oorzaak is dat antisemitisme een eenvoudig verklaringsmodel biedt voor mensen voor wie de wereld te ingewikkeld en complex wordt. Is er een economische crisis veroorzaakt door moeilijk te begrijpen financiële constructies rond hypotheken? Is er een nieuw virus in de wereld gekomen op een nog onverklaarbare wijze? Als de verklaringen van specialisten in de media te ingewikkeld worden of vooralsnog uitblijven, duikt vaak al snel antisemitisme op. De Joden zitten natuurlijk achter de economische crisis of de pandemie. Het zijn historische stereotypen die dan in een nieuwe jas opduiken. Die antisemitische verklaring geeft direct helderheid: er is een duidelijke vijand en het is helder tegen wie gevochten moet worden. Antisemitisme geeft de persoon in kwestie zo weer grip op de werkelijkheid.

Antizionisme
Dit raakt aan het debat over hoe antisemitisme en antizionisme zich tot elkaar verhouden. Ook hier zien we twee tendensen. Enerzijds een interpretatie waarbij een simpel isgelijkteken geplaatst wordt tussen antizionisme en antisemitisme. Anderzijds een interpretatie waarbij beide begrippen volledig uit elkaar gehouden worden en elk verband wordt ontkend. Beide visies schieten tekort. Het zijn twee verschillende termen met wisselende betekenissen. Antizionisme is in sterke mate een parapluterm, waaronder allerlei bewegingen zitten die het zionisme afwijzen. Dat kan vanwege orthodox-Joodse opvattingen zijn, linkse universalistische motieven of Arabisch nationalisme. Maar antizionisme kan antisemitisme wel degelijk raken - en dat gebeurt ook. Waar geput wordt uit de catalogus van anti-Joodse beelden en ideeën die in de loop der eeuwen is opgebouwd, en dat wordt toegepast op de staat Israël, daar wordt Israël de ‘Jood onder de volkeren’. Op dat moment is Israëlkritiek onomwonden antisemitisme geworden.

Uiteindelijk blijft het van groot belang om in te zetten op het bieden van goede, betrouwbare kennis over Joden, de Holocaust en Israël. Het volstaat niet om anti-Joodse beelden aan te wijzen, daarvoor in de plaats moeten betrouwbare beelden komen. Daar ligt een belangrijke rol voor het onderwijs, de media, maar zeker ook de kerken. In de kerkelijke verkondiging en catechese komt het Joodse volk naar voren zodra de Schriften geopend worden. Dat biedt volop aanknopingspunten om het gesprek aan te gaan, verkeerde beelden aan te wijzen en betrouwbare beelden aan te reiken. Wie de Schriften met open oor en hart leest, weet zich hierbij in het spoor van de profeten en apostelen.

Prof dr. Bart Wallet is hoogleraar Joodse studies: vroegmoderne en moderne Joodse geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Lees de volledige tekst van dit artikel in De Waarheidsvriend van donderdag 30 september 2021, of download de pdf.

Neem een jaarabonnement (€ 49,00). Als welkomstgeschenk ontvangt u De Waarheidsvriend twee maanden gratis. Of maak gebruik van deze actie en lees De Waarheidsvriend vier maanden voor € 10,-!

Foto Sjaak Verboom / Ambassade van Israël