Zelfbeheersing en de Geest

Dagelijks leven6 oktober 2021 Prof. dr. Hanneke Schaap-Jonker

Zelfbeheersing. Ik vind het een lastig onderwerp, juist omdat ik door mijn werk in de psychiatrie met de gebrokenheid van het leven geconfronteerd word. Ligt het aan je psychische ‘aanleg’ als jij er weinig moeite mee hebt en iemand anders juist veel? Of gaat het hier om discipline? Als dat zo is, waarom noemt Paulus zelfbeheersing dan een effect van het werk van de heilige Geest?

‘Maar de vrucht van de Geest is liefde, vreugde en vrede, geduld, vriendelijkheid en goedheid, geloof, zachtmoedigheid en zelfbeheersing.’ Galaten 5:22-23

Binge eating en vloekdwang
Ik denk aan Jaap, een man met een groot gapend gat in zijn jeugd. Dagenlang vecht hij om zijn drang tot binge eating de baas te blijven. Maar wanneer de spanning te hoog oploopt, propt hij zich vol met al het eetbare wat hij maar kan vinden in huis. Ik denk aan Heleen, een jong meisje met een eetstoornis die de andere kant uitgaat; die van een gevaarlijk laag ondergewicht. Heleen is extreem goed in zelfbeheersing. Ze heeft maximale controle over het aantal calorieën dat ze inneemt, over hoe lang en hoe intens ze beweegt, en over hoeveel kilo’s ze nog kwijt gaat raken. En zo kan ik nog wel even doorgaan: Rian die alcohol drinkt om de pijn van vroeger thuis te verdoven, en die op dit punt geen enkele zelfbeheersing meer heeft, Tijmen die vloekdwang heeft… Al deze mensen zijn christen en willen dit gedrag het liefst nog vandaag veranderen. Je kunt nou niet direct zeggen dat ze er plezier in hebben om volgens hun eigen wil te leven of hun eigen begeerten (vergelijk Galaten 5:16, 19).

Nobody is perfect
Overigens wil ik met deze voorbeelden niet suggereren dat alleen mensen met psychische aandoeningen worstelen met zelfbeheersing. We doen allemaal regelmatig de dingen die we eigenlijk niet willen en we hebben een voorkeur voor snelle behoeftebevrediging. Te lang voor de tv of een Netflix-serie hangen bijvoorbeeld, of te veel bezig zijn met sociale media, driftig reageren, een zak chips in één keer leeg eten – er zijn zoveel dingen waarin het moeilijk kan zijn jezelf te beheersen. En dan heb ik het nog niet eens gehad over geld, seks en macht.

Twee dimensies
Hoe zit het met de vrucht van de Geest en zelfbeheersing? Is Heleen hier degene die door de Geest geleid wordt? Is haar anorexia de uiting van een zeer geestelijk leven? Dat lijkt me niet. Haar voorbeeld maakt direct al duidelijk dat zelfbeheersing als vrucht van de Geest niet gelijk is aan zelfcontrole als psychisch vermogen, als mechanisme om te dealen met innerlijke pijn of angst, of aan gewetensvol-zijn als persoonlijkheidstrek. Het gaat hier om een andere dimensie, en het is belangrijk om daarbij stil te staan. Onze mentale gezondheid heeft invloed op ons geloofsleven en andersom. Psyche en geloof hangen dus samen, maar ze zijn niet hetzelfde. Het gaat om twee dimensies die in de beleving niet altijd te scheiden zijn, maar wel onderscheiden moeten worden.

Psychische klachten betekenen niet dat je een slechte gelovige bent, en het tegenovergestelde van geloof is niet psychische ziekte. Integendeel, geloof en ongeloof vormen twee uitersten van een dimensie, en psychische gezondheid en psychische ziekte de uitersten van een andere dimensie. De zelfbeheersing waarover Galaten 5 spreekt als vrucht van de Geest hoort thuis in de dimensie van het geloof, niet in die van psychisch functioneren.

Kiezen wat echt belangrijk is
Als vrucht van de Geest heeft zelfbeheersing te maken met het vermogen om te kiezen voor wat echt belangrijk is. Gerechtigheid en zelfbeheersing gaan samen op, zie Handelingen 24:25. Voor zelfbeheersing in die betekenis is wilskracht nodig: om niet voor jezelf en je eigen toko te gaan, maar om jezelf te temperen en gematigd te zijn. Deze wilskracht komt voort uit de Geest van God in je. Tim Keller merkt hierover op dat wilskracht die voortkomt uit trots, of die alles zelf onder controle wil houden, te maken heeft met het handhaven van je ego. En, zegt Keller, dat is het tegenovergestelde van zelfbeheersing! Niet alles wat zelfbeheersing lijkt, komt dus bij de Geest vandaan. Het kan goed zijn om op dit punt eens in de spiegel te kijken.

Vernieuwing, stap voor stap
Zelfbeheersing is een vrucht van de Geest. Een vrucht groeit. Zomaar. Dat heb je als mens niet in je eigen vingers. Dat vind ik een zeer ontspannende gedachte. Zelfbeheersing is geen eigen prestatie, maar komt van binnenuit, door het werk van de Geest die in de gelovigen woont. Dat is dezelfde Geest van wie Paulus zegt dat die onze zwakheden te hulp komt (Romeinen 8:26). Misschien heeft dat hierop ook wel betrekking. Als ik denk aan de mensen die ik hierboven noemde, en aan zoveel anderen die worstelen met zelfcontrole of zichzelf veroordelen wegens gebrekkige zelfbeheersing (wat dus niet hetzelfde is), dan troost het me dat de Geest zijn eigen weg met mensen gaat en ons stap voor stap vernieuwt (vergelijk 2 Korintiërs 3:18). Stap voor stap. De meeste bomen en planten dragen niet het hele jaar door vrucht; er zijn seizoenen, er is een winter waarin alles doods lijkt. Zo kent ook het leven seizoenen en lijkt soms het bloeien en vrucht dragen oneindig ver weg. Maar voordat je enig teken van leven ziet, is de Geest vaak al aan het werk – altijd anders dan je denkt, dwars door het onmogelijke heen, en met een kracht die al onze obstakels gemakkelijk omver krijgt.

Eigen inzet
Zelfbeheersing is een vrucht van de Geest, die als vanzelf rijpt en groeit in het leven van het geloof. Tegelijk vraagt zelfbeheersing ook eigen inzet, aldus Petrus: ‘Span al je krachten in om je geloof te verrijken met (…) zelfbeheersing (…)’, (2 Petrus 1:6). Zoals een vrucht groeit door water, licht, warmte en voeding, zo groeit de vrucht van de Geest wanneer je je in het krachtenveld van de Geest beweegt, wanneer je de warmte van Gods liefde in Jezus opzoekt, wanneer je je laat voeden door de woorden van God. Dat kun je oefenen, daarin kun je de leiding van de Geest inroepen – de Geest van leven en vrijheid, van genade en vrede. De Geest die ons de kracht geeft om het goede te doen, en die in onze gebrokenheid en pijn nabij is als Trooster. En die ons ondanks onze beperkingen en tekorten vrucht laat dragen tot eer van God.

Hanneke Schaap-Jonker
Psycholoog en theoloog, rector van het Kennisinstituut christelijke ggz (Eleos/ De Hoop ggz) en bijzonder hoogleraar klinische godsdienstpsychologie aan de Vrije Universiteit van Amsterdam.

Deze blog verscheen eerder op debijbel.nl, een website van het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap. Lees hier meer blogs en nieuws van deze organisatie.

Praatmee

Beluister onze podcast

#321 voorganger Teun van der Leer en predikant Peter Sinia in gesprek over de doop
Beluister op soundcloud
Bekijk alle afleveringen
Of beluister op:

Meerartikelen

Yoran
Nieuws

Vader vermiste christelijke jongen (16) doet belangrijke oproep

Ondanks dat er met duizenden vrijwilligers werd gezocht, is de vermiste christelijke Yoran Krol (16) nog steeds niet gevonden. Zijn vader doet op sociale media daarom nogmaals een oproep en vraagt iedereen die zich in de regio op het water begeeft go

Insalvation en Michelle Lee
Video

InSalvation en Ann Michelle Lee brengen nieuwe single uit: 'Breek de hemelen open'

Het kan nog zo donker lijken in je eigen leven en om je heen; Gods licht kan het doorbreken. De nieuwe single van InSalvation (met gast Ann Michelle Lee) is een gebed om dat te laten gebeuren; een hartenkreet voor het hier en nu. De single is sinds 2

Nigeria gevangenis
Nieuws

Nigeriaans predikantsechtpaar verbleef ten onrechte drie jaar in gevangenis

Een rechtbank in de Nigeriaanse staat Kaduna heeft dominee Jonah Gangas en zijn vrouw Josephine vrijgesproken. Het echtpaar zat meer dan drie jaar gevangen. Ze werden beschuldigd van ontvoering en het bekeren van een jong moslimmeisje, een beschuldig

Ds. J. Koppelaar
Video

Ds. Koppelaar over ziekenzalving: "Het is niet iets magisch of engs"

"We zijn het kwijtgeraakt om met handoplegging te bidden. Dat kwam door de roomse kerk die daar een soort magische werking aan ging toeschrijven. Merkwaardig is trouwens dat we die zegening met handoplegging nog steeds kennen, maar dan alleen bij het

David de Vos
Nieuws

DoorBrekers cancelt Paasconferentie David de Vos: 'Zaait verdeeldheid in lichaam van Christus'

Hij is een gevierd man binnen de evangelische beweging. Maar zijn aankomende boek en verschillende interviews daarover, lijken evangelist en spreker David de Vos plotseling de kop van jut te maken binnen diezelfde beweging. Hij kreeg de afgelopen dag

Wycliffe
Nieuws

Wycliffe Bijbelvertalers ontwikkelt nieuwe methode waarbij Bijbels sneller vertaald moeten worden

Wycliffe Bijbelvertalers heeft een nieuwe methode ontwikkeld om Bijbels sneller te vertalen en daarmee Gods Woord aan meer mensen aan te kunnen bieden. Dat meldt The Christian Post. In samenwerking met lokale kerken en tolken werkt de organisatie mom

Oekraïners
Nieuws

Christenen helpen tienduizenden Oekraïners: "Ik wil dat ze weten wie Jezus is"

Toen Rusland twee jaar geleden Oekraïne binnenviel, trokken bijna een miljoen Oekraïners naar het kleine buurland Moldavië. Hoewel de meeste van deze vluchtelingen naar huis zijn teruggekeerd of zich in andere landen hebben gevestigd, verblijven er n

Ds. J. B. Alblas over Psalm 47
Video

Ds. Alblas over Psalm 47: een boodschap van hoop in tijden van ellende

‘Want de HEERE, de Allerhoogste, is ontzagwekkend, een groot Koning over de hele aarde.’ In zijn meditatie geeft ds. J. B. Alblas uitleg over Psalm 47 vers 1 tot 5: “Het thema van heel deze Psalm is het koningschap van God. Het gaat om Hem en om Zijn

Meerartikelen

Ds. R. W. Mulder
Nieuws

Ds. R. W. Mulder aanvaardt beroep hersteld hervormd Waarder

De hersteld hervormde gemeente in Waarder verwelkomt binnenkort een nieuwe predikant. Ds. R. W. Mulder (foto) uit Montfoort heeft het beroep aanvaard. Waarder was sinds vorig jaar vacant vanwege het emeritaat van ds. L. W. C. Ruijgrok. Mulder bedankt

Rik Op den Brouw
Column

Een les van Jezus: je hoeft niet het maximale uit het leven te halen

Voor sommigen is het leven het plaatsen van vinkjes op een ‘bucketlist’. Wat moet je gedaan hebben en wat moet je gezien hebben. Hoe spectaculairder en hoe verder, hoe beter. Altijd op zoek naar iets nieuws. Anderen doen alles om rijker en belangrijk

Albert van der Heide
Column

Een vergeten boodschap: God spreekt door gevoel

‘Je bent niet tot gevoel gekomen, maar tot geloof.’ Deze uitspraak heb ik regelmatig gehoord in mijn omgeving, terwijl ik opgroeide in de dingen van God en Zijn Heilige Geest. Het is een waar woord en alle aanneming waardig. Want het klopt; geloof is

ds. K.H. (Karel) Bogerd
Nieuws

Preektocht door de Dokkumer Wouden

In de Dokkumer Wouden gaat op woensdag 10 april een derde ‘preektocht’ van start. De ‘preektocht’ begint om 9.30 uur in de Grote of St. Martinuskerk (Markt 2) te Dokkum. De eerste preektocht (40 deelnemers) werd op 23 maart 2022 gehouden in de Friese

Wilkin van de Kamp
Boekfragment

We willen zelf de regie houden over ons leven (maar Jezus leert iets anders)

In de Bijbel vind je honderden voorspellingen over de geboorte, het leven en sterven van Jezus, die stuk voor stuk zijn uitgekomen. De gebeurtenissen rond de laatste achttien uur van Jezus’ leven zijn eeuwen tevoren voorspeld.Een van de belangrijkste

Wilkin van de Kamp
Video

Wilkin van de Kamp over Jezus' lijden en sterven: "Hij hield het uit omdat Hij aan ons dacht"

"Jezus heeft de lange lijdensweg kunnen verdragen omdat Hij ons al die tijd in gedachten had. Jezus heeft aan het kruis kunnen volharden omdat Hij steevast onze redding voor ogen had. Wij waren de vreugde die voor Hem in het verschiet lag. Jezus wist

Ds. G. van Zanden
Video

Is het allemaal pais en vree als je een nieuw hart hebt? Ds. Van Zanden geeft antwoord

"Hoe vaak wordt een mens op een dag boos? Een keer? Twee keer? Vijf keer? Tien keer? En een christen die een nieuw hart gekregen heeft? Wordt die ook boos? Kan hij zich nog eens ergens flink over opwinden of is het waar wat het kinderlied zingt: ‘Een

Leander Janse
Video

De oudste zoon is dicht bij de Vader, maar net zo vervreemd als zijn broer

De bekende gelijkenis beschrijft twee verloren zonen. Er bestaat niet alleen een wilde, uitbrekende vorm van zonde. Er is ook meer verborgen, op het oog fatsoenlijke manier, waarop je van God vervreemd kan zijn. De oudste zoon is dicht bij de Vader,

Zanger Elbert Smelt: “Dan mis ik haar gewoon heel erg natuurlijk. Ja, wie niet?”
Video

Zanger Elbert Smelt deelt herinneringen aan Kinga Bán: "Ik mis haar heel erg"

Bijna vijf jaar geleden overleed zangeres Kinga Bán. Zanger Elbert Smelt van de band Trinity bracht vlak voor haar dood samen met haar 'Leef met volle teugen' uit. In een video van Nederland Zingt vertelt hij over dit lied en over de bijzondere optre

Dato Steenhuis over zondebesef
Video

Videoboodschap Dato Steenhuis: Ben jij wel echt bewust van je zonden?

Zondebesef kan een lastig onderwerp zijn. In een video vertelt Dato Steenhuis hier meer over en beantwoordt hij de vraag: ‘Is mijn zondebesef wel groot genoeg? In zijn video benadrukt Steenhuis dat één zonde al voldoende is voor zondebesef. “Als je é

Ds. J. A. W. Verhoeven
Verdieping

Geloven in God is wel persoonlijk, maar niet individualistisch

Mijn geloof of hét geloof? Jonge mensen zeggen nogal eens dat ze belijdenis doen van ‘hun geloof’. Is dat hetzelfde als belijdenis doen van ‘het geloof’? Kan het belijden van het geloof, zoals beleden in het Apostolicum, toch persoonlijk worden? Rond

'De Wereld Rond'
Podcast

Zendingswerker deelt ervaringen in podcast: Froukje Prakken

Inmiddels terug in Nederland kijken we met Froukje Prakken terug op de beginperiode van het zendingswerk dat haar man Ger en zij deden in Peru tussen 1983 en 1991. Een verhaal over Gods leiding en vertrouwen op God in moeilijke omstandigheden. Ook ho