Wat kleitabletten vertellen over de Babylonische ballingschap

God22 augustus 2018 NBG
kleitabletten

De bijbelse geschiedschrijving houdt in 2 Koningen 25 op met de verwoesting van Jeruzalem en gaat pas een kleine eeuw later weer verder in Ezra en Nehemia. Over hoe het de ballingen in de tussentijd verging vertelt de Bijbel vrijwel niets. Slaagden ze erin in Babylonië een nieuw bestaan op te bouwen, zoals Jeremia aanraadde (Jeremia 29:4-7)? En mocht dat wel van de Babylonische overheid? Recent archeologisch onderzoek werpt daar eindelijk licht op.

Wie daar alles van weet, is Caroline Waerzeggers, hoogleraar Assyriologie aan de Universiteit Leiden. Recent heeft zij een groot onderzoeksproject afgerond met de naam ‘By the Rivers of Babylon’. Die naam is een citaat uit Psalm 137, een lied over de Babylonische ballingschap. Voor de website debijbel.nl vertelt ze wat we tegenwoordig weten over het lot van de Judese ballingen die aan het eind van de zesde eeuw voor Christus door Nebukadnessar uit Jeruzalem werden weggevoerd.

De bijbelse geschiedschrijving houdt in 2 Koningen 25 op met de verwoesting van Jeruzalem en het wegvoeren van een deel van de Judese bevolking. Caroline, wat draagt jouw vakgebied Assyriologie bij aan onze kennis over het lot van de ballingen in Babylonië?
Waerzeggers: "In de Bijbel lijkt dit inderdaad een 'lege' periode, in ieder geval wat geschiedschrijving betreft. Toevallig is de 6e eeuw juist de best gedocumenteerde periode in de geschiedenis van Mesopotamië. Uit die tijd hebben we wel 100.000 kleitabletten! Een aantal Judese ballingen wordt daarop met name genoemd, bijvoorbeeld Gadalja en Haggai (niet dezelfde personen als degene met die naam die we uit de Bijbel kennen). Maar er zijn ook vondsten over groepen uit andere regio’s naar Babylonië werden gedeporteerd en dus een soortgelijke ervaring hadden als de Judese ballingen. Als je de puzzel samenlegt, krijg je een vrij goed beeld van wat het betekende om als balling in het Babylonische rijk aan het werk te worden gezet."

"De laatste jaren zijn boeiende vondsten aan het licht gekomen over de periode tussen koning Jojachin en die late afstammelingen van de ballingen."

Zijn er directe verbanden te vinden tussen een bijbeltekst en archeologische vondsten?
Waerzeggers: "Een mooi en bekend voorbeeld is de vermelding van koning Jojachin in ratsoenlijsten van Nebukadnessar. Jojachin werd in 598 weggevoerd naar Babel en verbleef daar in of in de buurt van het paleis, in relatieve luxe, samen met andere verbannen koningen (2 Koningen 24:8-16; 25:27-30). De lijsten waarop hij vermeld staat, zijn al in de jaren 30 van de twintigste eeuw ontdekt.

Wat we ook al langer kenden, zijn kleitabletten uit de 5e eeuw voor Christus, uit de omgeving van Nippoer, een oude Soemerische stad in het huidige Irak. Dit is dus al lang nadat de ballingen terug mochten naar Jeruzalem. Toch lezen we op die kleitabletten over afstammelingen van de Judeeërs. Die woonden daar dus nog steeds en bleken in Babylonië een zeer bescheiden bestaan te hebben.

De laatste jaren zijn boeiende vondsten aan het licht gekomen over de periode tussen koning Jojachin en die late afstammelingen van de ballingen. Daardoor krijgen we een steeds beter beeld van de uiteenlopende ervaringen van verschillende groepen ballingen. Je kunt namelijk niet zomaar praten over “de ballingen”, daarvoor is hun lot te verschillend. Aan de ene kant zien we in het noorden van Babylonië Judese handelaars, die daar vrij en goed geïntegreerd leefden. Ze trouwden bijvoorbeeld met Babyloniërs. Aan huwelijkscontracten zie je dat ze ook Babylonische gebruiken overnamen. Aan de andere kant waren er in het zuiden van Babylonië, in het huidige Irak, ballingen die het veel moeilijker hadden. De Babyloniërs deporteerden diverse groepen uit het westen, en huisvestten die vervolgens in dorpen die waren genoemd naar hun thuisland. De Judese ballingen woonden in plaatsen zoals het dorp Al-Jahudu, wat je kunt vertalen als “Juda aan de Eufraat”. Zo had je in die streek ook Askelon, een nederzetting van Filistijnse ballingen.

Vóór de komst van de ballingen was dit gebied een grote steppe zonder landbouw. Maar in principe kon je overal in Babylonië graan verbouwen, als je maar voor voldoende water zorgde. Nebukadnessar legde irrigatiekanalen aan, de ballingen leverden de nodige mankracht voor deze nieuwe 'graanschuur' van Babylonië."

Vertellen de kleitabletten ook iets over het dagelijkse leven van de ballingen?
Waerzeggers: "Jazeker, hoewel het eigenlijk nogal saaie teksten zijn, zoals contracten over het kopen en verkopen van goederen, vee, landerijen of slaven, huurcontracten, schuldbewijzen en dergelijke. Kort gezegd vertellen ze dus iets over de materiële kant van het bestaan. De contracten zijn trouwens allemaal volgens Babylonisch gebruik opgesteld, door een Babylonische schrijver. Op die manier controleerden de Babyloniërs alle details van het leven in hun landbouwkolonies.

"De kleitabletten laten soms schrijnende situaties zien, bijvoorbeeld dat een os wordt weggehaald bij een weduwe en haar kind, die daarmee een belangrijke bron van inkomsten kwijtraakten."

De teksten tonen aan dat de Judeeërs in groepsverband mochten leven. Dat maakte het voor hen gemakkelijker om iets van hun cultuur en godsdienst vast te houden. Ook daarvan zien we aanwijzingen op de kleitabletten, bijvoorbeeld aan de namen. Een eeuw na het begin van de ballingschap geven de Judeeërs hun kinderen nog steeds namen die verwijzen naar de God van Israël. Veel van die namen kennen we ook uit het Oude Testament, ook al gaat het niet om dezelfde personen. De Judeeërs waren blijkbaar erg huiverig om Babylonische namen te geven aan kinderen. Als ze dat toch deden, dan waren het neutrale namen, zoals vandaag de dag Pien of Kevin, en zeker niet Marduk-Iddim, wat betekent: 'de god Marduk heeft gegeven'."

Laten de vondsten nog meer zien over het geloof van de Judeërs in Babylonie?
"Niet direct. Het is een interessante vraag of er een gebedshuis of zelfs een tempel was. Dat vind je niet terug in de kleitabletten uit Al-Jahudu en de omliggende dorpen. Dat was anders bij andere volken. We hebben bijvoorbeeld kleitabletten uit Neirab, het thuisland van een ander volk dat de Babyloniërs in ballingschap hadden gevoerd. Toen de ballingen uit Neirab terug naar huis mochten, namen ze die kleitabletten mee. Daarop is sprake van een tempel voor Sin, hun hoofdgod, in Babylonië. Er was dus in ieder geval geen verbod op eigen tempels in gemeenschappen van ballingen. Maar of de Judeeërs ook een eigen heiligdom hadden, weten we niet."

Jij kijkt ook naar de sociale verbanden waarin mensen leefden. Kun je een voorbeeld noemen van wat je daarover te weten bent gekomen? Bijvoorbeeld een concrete familie?
Waerzeggers: "Inmiddels zijn ongeveer vijftig kleitabletten uit dat Judese dorpje Al-Jahudu ontcijferd. Daarin speelt één familie een prominente rol: de familie van Achikam (niet dezelfde Achikam als in bijvoorbeeld Jeremia 26:24 en 39:14). Van de familie van deze Achikam kunnen we vier generaties reconstrueren, inclusief een aantal vrouwen. Op de kleitabletten zie je deze familie opklimmen op de economische en sociale ladder. Ze beginnen als boeren met een lapje grond dat ze van koning Nebukadnessar hadden gekregen, maar op een gegeven moment zie je ze handel op grotere schaal bedrijven. Ze worden grootpachters en zijn verantwoordelijk voor het innen van alle dadels en gerst en het doorsluizen ervan naar de overheid. Ze staan dus met één been binnen en met één been buiten de Judese gemeenschap."

Wat moet volgens jou iemand die vandaag de dag de Bijbel leest weten over de gedane vondsten?
Waerzeggers: "Wat mij betreft is dat de diversiteit van ervaringen in de ballingschap. Aan de ene kant waren er de elite aan het hof en de rijke handelaren, over wier nakomelingen je vooral leest in bijvoorbeeld Ezra en Nehemia. Maar aan de andere kant waren er de boerengemeenschappen, die soms in heel moeilijke omstandigheden leefden. De kleitabletten laten soms schrijnende situaties zien, bijvoorbeeld dat een os wordt weggehaald bij een weduwe en haar kind, die daarmee een belangrijke bron van inkomsten kwijtraakten.

"Het is misschien bijna te mooi om waar te zijn, maar nep zijn ze niet, daar ben ik van overtuigd."

Van de mensen op de kleitabletten weten we niet wat voor positie zij of hun voorouders in Juda hadden. Er zijn wel aanwijzingen dat sommigen van hen konden lezen en schrijven. Die mensen behoorden dus misschien eerder tot de priesterklasse dan dat ze boeren waren geweest. Des te moeilijker is het natuurlijk als je dan ineens in een landbouwkolonie aan het werk wordt gezet.

Wat ook belangrijk is te weten, is dat je geen massale terugkeer naar Jeruzalem ziet. Dat geldt ook voor de tijd na de machtsovername door Cyrus en later Darius, waarover je in Ezra en Nehemia leest. Waarschijnlijk waren deze mensen dus toch niet vrij om zomaar hun spullen in te pakken en te vertrekken. Ze moesten tenslotte zorgen voor voedsel voor de grote steden van het rijk."

In je publicaties en lezingen over de vondsten rond Al-Jahudu maak je altijd een kanttekening. Welke?
Waerzeggers: "De kleitabletten waarover ik vertel, zijn illegaal opgegraven en het land uit gesmokkeld. Dat maakt de bestudering ervan niet alleen moeilijk, omdat we niet met honderd procent zekerheid weten waar ze vandaan komen, maar er komt ook een moreel dilemma bij: als wetenschapper legitimeer ik tegen wil en dank het gebruiken van gegevens afkomstig van de zwarte markt. Ik vind het nodig om eerlijk over dat dilemma te spreken."

Zouden de vondsten ook vervalsingen kunnen zijn?
Waerzeggers: "Nee. Ze werden eind van de jaren 1990 mondjesmaat bekend en toen zeer enthousiast begroet. Natuurlijk was het in eerste instantie verdacht dat van alle groepen ballingen juist kleitabletten gevonden zijn van de groep die we uit de Bijbel kennen. Maar er zijn zo veel van deze kleitabletten, ze voldoen zo goed aan de normen van Babylonisch contractrecht en laten ingewikkelde en overtuigende sociale verbanden zien… Het is misschien bijna te mooi om waar te zijn, maar nep zijn ze niet, daar ben ik van overtuigd."

Bovenstaand interview verscheen eerder op de site van het Nederlands Bijbelgenootschap. Meer over het onderzoek van Waerzeggers is te lezen in haar artikel ‘Licht op de Babylonische ballingschap’ in het bijbelvertaalblad Met Andere Woorden, 2018 nr.1. Een abonnement op dit vakblad is gratis aan te vragen bij het Nederlands Bijbelgenootschap via deze website.

Praatmee

Beluister onze podcast

#321 voorganger Teun van der Leer en predikant Peter Sinia in gesprek over de doop
Beluister op soundcloud
Bekijk alle afleveringen
Of beluister op:

Meerartikelen

Yoran
Nieuws

Vader vermiste christelijke jongen (16) doet belangrijke oproep

Ondanks dat er met duizenden vrijwilligers werd gezocht, is de vermiste christelijke Yoran Krol (16) nog steeds niet gevonden. Zijn vader doet op sociale media daarom nogmaals een oproep en vraagt iedereen die zich in de regio op het water begeeft go

Insalvation en Michelle Lee
Video

InSalvation en Ann Michelle Lee brengen nieuwe single uit: 'Breek de hemelen open'

Het kan nog zo donker lijken in je eigen leven en om je heen; Gods licht kan het doorbreken. De nieuwe single van InSalvation (met gast Ann Michelle Lee) is een gebed om dat te laten gebeuren; een hartenkreet voor het hier en nu. De single is sinds 2

Nigeria gevangenis
Nieuws

Nigeriaans predikantsechtpaar verbleef ten onrechte drie jaar in gevangenis

Een rechtbank in de Nigeriaanse staat Kaduna heeft dominee Jonah Gangas en zijn vrouw Josephine vrijgesproken. Het echtpaar zat meer dan drie jaar gevangen. Ze werden beschuldigd van ontvoering en het bekeren van een jong moslimmeisje, een beschuldig

Ds. J. Koppelaar
Video

Ds. Koppelaar over ziekenzalving: "Het is niet iets magisch of engs"

"We zijn het kwijtgeraakt om met handoplegging te bidden. Dat kwam door de roomse kerk die daar een soort magische werking aan ging toeschrijven. Merkwaardig is trouwens dat we die zegening met handoplegging nog steeds kennen, maar dan alleen bij het

David de Vos
Nieuws

DoorBrekers cancelt Paasconferentie David de Vos: 'Zaait verdeeldheid in lichaam van Christus'

Hij is een gevierd man binnen de evangelische beweging. Maar zijn aankomende boek en verschillende interviews daarover, lijken evangelist en spreker David de Vos plotseling de kop van jut te maken binnen diezelfde beweging. Hij kreeg de afgelopen dag

Wycliffe
Nieuws

Wycliffe Bijbelvertalers ontwikkelt nieuwe methode waarbij Bijbels sneller vertaald moeten worden

Wycliffe Bijbelvertalers heeft een nieuwe methode ontwikkeld om Bijbels sneller te vertalen en daarmee Gods Woord aan meer mensen aan te kunnen bieden. Dat meldt The Christian Post. In samenwerking met lokale kerken en tolken werkt de organisatie mom

Oekraïners
Nieuws

Christenen helpen tienduizenden Oekraïners: "Ik wil dat ze weten wie Jezus is"

Toen Rusland twee jaar geleden Oekraïne binnenviel, trokken bijna een miljoen Oekraïners naar het kleine buurland Moldavië. Hoewel de meeste van deze vluchtelingen naar huis zijn teruggekeerd of zich in andere landen hebben gevestigd, verblijven er n

Ds. J. B. Alblas over Psalm 47
Video

Ds. Alblas over Psalm 47: een boodschap van hoop in tijden van ellende

‘Want de HEERE, de Allerhoogste, is ontzagwekkend, een groot Koning over de hele aarde.’ In zijn meditatie geeft ds. J. B. Alblas uitleg over Psalm 47 vers 1 tot 5: “Het thema van heel deze Psalm is het koningschap van God. Het gaat om Hem en om Zijn

Meerartikelen

Ds. R. W. Mulder
Nieuws

Ds. R. W. Mulder aanvaardt beroep hersteld hervormd Waarder

De hersteld hervormde gemeente in Waarder verwelkomt binnenkort een nieuwe predikant. Ds. R. W. Mulder (foto) uit Montfoort heeft het beroep aanvaard. Waarder was sinds vorig jaar vacant vanwege het emeritaat van ds. L. W. C. Ruijgrok. Mulder bedankt

Rik Op den Brouw
Column

Een les van Jezus: je hoeft niet het maximale uit het leven te halen

Voor sommigen is het leven het plaatsen van vinkjes op een ‘bucketlist’. Wat moet je gedaan hebben en wat moet je gezien hebben. Hoe spectaculairder en hoe verder, hoe beter. Altijd op zoek naar iets nieuws. Anderen doen alles om rijker en belangrijk

Albert van der Heide
Column

Een vergeten boodschap: God spreekt door gevoel

‘Je bent niet tot gevoel gekomen, maar tot geloof.’ Deze uitspraak heb ik regelmatig gehoord in mijn omgeving, terwijl ik opgroeide in de dingen van God en Zijn Heilige Geest. Het is een waar woord en alle aanneming waardig. Want het klopt; geloof is

ds. K.H. (Karel) Bogerd
Nieuws

Preektocht door de Dokkumer Wouden

In de Dokkumer Wouden gaat op woensdag 10 april een derde ‘preektocht’ van start. De ‘preektocht’ begint om 9.30 uur in de Grote of St. Martinuskerk (Markt 2) te Dokkum. De eerste preektocht (40 deelnemers) werd op 23 maart 2022 gehouden in de Friese

Wilkin van de Kamp
Boekfragment

We willen zelf de regie houden over ons leven (maar Jezus leert iets anders)

In de Bijbel vind je honderden voorspellingen over de geboorte, het leven en sterven van Jezus, die stuk voor stuk zijn uitgekomen. De gebeurtenissen rond de laatste achttien uur van Jezus’ leven zijn eeuwen tevoren voorspeld.Een van de belangrijkste

Wilkin van de Kamp
Video

Wilkin van de Kamp over Jezus' lijden en sterven: "Hij hield het uit omdat Hij aan ons dacht"

"Jezus heeft de lange lijdensweg kunnen verdragen omdat Hij ons al die tijd in gedachten had. Jezus heeft aan het kruis kunnen volharden omdat Hij steevast onze redding voor ogen had. Wij waren de vreugde die voor Hem in het verschiet lag. Jezus wist

Ds. G. van Zanden
Video

Is het allemaal pais en vree als je een nieuw hart hebt? Ds. Van Zanden geeft antwoord

"Hoe vaak wordt een mens op een dag boos? Een keer? Twee keer? Vijf keer? Tien keer? En een christen die een nieuw hart gekregen heeft? Wordt die ook boos? Kan hij zich nog eens ergens flink over opwinden of is het waar wat het kinderlied zingt: ‘Een

Leander Janse
Video

De oudste zoon is dicht bij de Vader, maar net zo vervreemd als zijn broer

De bekende gelijkenis beschrijft twee verloren zonen. Er bestaat niet alleen een wilde, uitbrekende vorm van zonde. Er is ook meer verborgen, op het oog fatsoenlijke manier, waarop je van God vervreemd kan zijn. De oudste zoon is dicht bij de Vader,

Zanger Elbert Smelt: “Dan mis ik haar gewoon heel erg natuurlijk. Ja, wie niet?”
Video

Zanger Elbert Smelt deelt herinneringen aan Kinga Bán: "Ik mis haar heel erg"

Bijna vijf jaar geleden overleed zangeres Kinga Bán. Zanger Elbert Smelt van de band Trinity bracht vlak voor haar dood samen met haar 'Leef met volle teugen' uit. In een video van Nederland Zingt vertelt hij over dit lied en over de bijzondere optre

Dato Steenhuis over zondebesef
Video

Videoboodschap Dato Steenhuis: Ben jij wel echt bewust van je zonden?

Zondebesef kan een lastig onderwerp zijn. In een video vertelt Dato Steenhuis hier meer over en beantwoordt hij de vraag: ‘Is mijn zondebesef wel groot genoeg? In zijn video benadrukt Steenhuis dat één zonde al voldoende is voor zondebesef. “Als je é

Ds. J. A. W. Verhoeven
Verdieping

Geloven in God is wel persoonlijk, maar niet individualistisch

Mijn geloof of hét geloof? Jonge mensen zeggen nogal eens dat ze belijdenis doen van ‘hun geloof’. Is dat hetzelfde als belijdenis doen van ‘het geloof’? Kan het belijden van het geloof, zoals beleden in het Apostolicum, toch persoonlijk worden? Rond

'De Wereld Rond'
Podcast

Zendingswerker deelt ervaringen in podcast: Froukje Prakken

Inmiddels terug in Nederland kijken we met Froukje Prakken terug op de beginperiode van het zendingswerk dat haar man Ger en zij deden in Peru tussen 1983 en 1991. Een verhaal over Gods leiding en vertrouwen op God in moeilijke omstandigheden. Ook ho