Hoe heeft de tempel van Salomo eruit gezien? Die vraag heeft de eeuwen door al heel wat mensen beziggehouden. Wereldberoemd werd het schaalmodel van de Amsterdamse rabbijn Jacob Jehuda Leon. Een reconstructie hiervan is momenteel te zien in het Bijbels Museum in Amsterdam.

Een reconstructie - want van het oorspronkelijke model van Jehuda Leon ontbreekt sinds zijn overlijden, in 1675, elk spoor. Bijna een eeuw later, in 1771, duikt het nog één keer op, althans: op papier. Een advertentie in de ’s Gravenhaegse Courant meldt dat het tempelmodel gedurende de maand mei te bezichtigen én te koop is voor de liefhebber. Daarna is er nooit meer iets van vernomen.

„Misschien wordt het nog eens gevonden, ergens op een zolder of zo”, zegt Hermine Pool, conservator van het Bijbels Museum, met weinig hoop in haar stem. „Maar misschien is het in mootjes gehakt, in de kachel gegooid.”

Hoe dan ook, in zijn eigen tijd genieten Jacob Jehuda Leon en zijn schaalmodel van de ”Templum Salomonis” grote bekendheid. Mensen vereenzelvigen hem er zelfs mee, getuige bijvoorbeeld zijn bijnaam, ”Templo”. In zijn woning aan de Korte Houtstraat -zo ongeveer waar nu het Waterlooplein is- kunnen belangstellenden het model bezichtigen. Maar Jehuda Leon gaat er ook regelmatig mee op pad, naar Haarlem, Den Haag, of het hof van de Prins van Oranje.

In het Bijbels Museum ligt een oude Statenbijbel opengeslagen bij 1 Koningen 6. ”Salomons Tempel” luidt het opschrift. „Het geschiedde nu in het vierhonderd en tachtigste jaar na den uitgang der kinderen Israëls uit Egypte, in het vierde jaar van het koninkrijk van Sálomo over Israël, in de maand Ziv (deze is de tweede maand), dat hij het huis des Heeren bouwde.” In de verzen die volgen, wordt de tempel die de koning Salomo, in de tiende eeuw voor Christus, „den Heere bouwde”, beschreven.

„Zo op het eerste gezicht”, zegt Pool, „zou je denken dat het niet zo heel moeilijk moet zijn om op basis van de Bijbelse gegevens een model van deze tempel te maken. Maar dat blijkt bepaald niet waar te zijn.”

De Spaanse jezuïet Juan Bautista Villalpando (1552-1608) neemt zijn toevlucht tot het Bijbelboek Ezechiël. In een driedelig commentaar gaan hij en medeauteur Hieronymo Prado uitvoerig in op het visioen dat de profeet Ezechiël krijgt over de nieuwe tempel, zoals die na de Babylonische ballingschap weer opgebouwd zou moeten worden. Villalpando, die behalve theoloog wiskundige en architect is, maakt op basis hiervan tekeningen op schaal van de tempel van Salomo: hij gaat ervan uit dat de tempel uit het -goddelijke- visioen dat Ezechiël krijgt exact gelijk is aan de verwoeste eerste tempel.

Joodse bronnen

Jacob Jehuda Leon, die zes jaar is als Villalpando overlijdt, is daar minder van overtuigd. „Hij heeft zich voor zijn schaalmodel wel laten inspireren door Villalpando”, licht Pool toe. „Maar hij baseert zich toch vooral op de oorspronkelijke, Joodse bronnen: de Bijbel, Flavius Josephus en, heel bijzonder, de Misjna, zeg de Joodse traditie.”

De conservator keert zich om, wijst dan naar de imposante reconstructie van het model van Jehuda Leon. „Kijk, de tempel zoals Villalpando die tekent, is supersymmetrisch. Alles klopt, alles is perfect. Dat moest in zijn ogen ook: de tempel weerspiegelde de goddelijke orde, was gebouwd op aanwijzing van God Zelf! Jehuda Leon komt hier en daar toch tot andere conclusies: „Nee”, zegt hij, „dit moet iets meer naar rechts, en dat stond niet hier, maar daar.”

Middelburg

Jehuda Leon wordt in 1602 geboren in Portugal. Drie jaar later vluchten zijn ouders, en vele Joden met hen, voor de terreur van de inquisitie naar Amsterdam. Daar volgt Jacob de opleiding tot rabbijn. Vanaf 1628 is hij werkzaam in Hamburg, Amsterdam en Middelburg.

In het Zeeuwse komt de Portugees-Joodse rabbijn in aanraking met een protestantse groep, zogenoemde Millennariërs. Zij zijn er stellig van overtuigd dat de Messias spoedig zal wederkomen, om Zijn duizendjarig rijk op aarde te vestigen. Jeruzalem, met de herbouwde tempel van Salomo, zal het middelpunt van dit rijk zijn.

Maar hoe zag die tempel eruit? Op kosten van Adam Boreel, die ook deel uitmaakt van de groep Millennariërs, vervaardigt Jehuda Leon zijn schaalmodel van Salomo’s tempel. Hij verwerft er, alsook met zijn boek ”Afbeeldinghe van den Tempel Salomonis” (1642), internationale faam mee.

Reconstructie

Helaas, na Jehuda Leons dood verdwijnt ook zijn model, om tot dusver niet meer teruggevonden te worden. ”De Verdwenen Tempel” heet de expositie in het Bijbels Museum dan ook. Pool: „Maar dat slaat vanzelf ook op de eerste en de tweede tempel, die in respectievelijk 586 voor en 70 na Christus verwoest werden.”

Begin jaren tachtig van de twintigste eeuw vatten medewerkers van de Bibliotheca Rostenthaliana en het Bijbels Museum het plan op om een reconstructie te maken van de ooit zo beroemde maquette van Jehuda Leon. Van 1985 tot 1989 steekt de in Amsterdam geboren Freek Putto hier zo’n 8000 uur in, zo valt te lezen in de tentoonstellingsgids.

En nu is Salomo’s tempel dan -opnieuw- te bewonderen in het museum aan de Herengracht. Links van het enorme tempelcomplex, in multiplex en triplex, is het huis van Salomo te zien. Rechts de burcht Antonia, die overigens pas door Herodes de Grote gebouwd is.

Klik hier!

Heeft ”Salomons Tempel” er echt zó uitgezien? „Het antwoord is: we weten het niet”, zegt Pool. „Volgens Villalpando en Jehuda Leon had de tempel steunberen, een opvatting die allang niet meer wordt aangehangen. Maar hun modellen weerspiegelen hoe men in die tijd, de zeventiende eeuw, dacht. Jehuda Leon is ook nooit in Jeruzalem geweest, heeft dus bijvoorbeeld de Klaagmuur niet gezien - een muur zonder steunberen. Maar het blijft lastig, ook omdat er zo weinig van de beide tempels is overgebleven, en het op die plaats eigenlijk niet mogelijk is opgravingen te verrichten.”

De conservator loopt de ruimte door, houdt dan halt bij twee opengeslagen Bijbels. „Twee topstukken”, geeft ze aan. „Dit is onze eigen Van Santenbijbel, voor het grootste deel bekostigd uit donateursgelden.” Normaliter krijgen bezoekers alleen de band van het uit 1686 daterende Boek te zien; nu ligt het open bij een schitterende kopergravure van Jan Luijken, met als ondertitel ”De Hand-dadige Bouwing des Tempels, welke de Koning Salomon in ’t vierde Jaar Sijner regeering te Jerusalem op den berg Moria begonnen heeft.”

De tweede Bijbel is volgens Pool zo mogelijk nog unieker. Het museum heeft ’m in bruikleen van de bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam. Ook hier een kopergravure, nu van Romeyn de Hooghe. De prent is gebaseerd op het tempelmodel van Jacob Jehuda Leon.

In 1675 overlijdt de Amsterdamse rabbijn. „Dat had iets heel tragisch”, zegt Pool. „Hij is dan juist met zijn vrouw en kinderen naar Londen vertrokken. Maar hij wil toch wel heel graag de opening van de Portugees-Israëlitische synagoge in Amsterdam bijwonen, in die tijd de grootste ter wereld (mét steunberen; AdH). Dus reist hij in de zomer, zijn gezin en modellen achterlatend, naar Nederland. Maar op 19 juli sterft hij, in Amsterdam.”

Jehuda Leon, 73 jaar, wordt begraven in Ouderkerk aan de Amstel. Zijn vrouw, kinderen én beroemde bezittingen verdwijnen in het duister van de geschiedenis.

De tentoonstelling ”De Verdwenen Tempel” is tot en met 2 februari te zien in het Bijbels Museum, Herengracht 366-368 in Amsterdam. De expositie vormt mede de opmaat voor een grotere, over de herontdekking van het Heilige Land in de negentiende eeuw, met als titel ”From Jerusalem with love”.